Circulariteit en de polar vortex

Het opnieuw uitblijven van de elfstedentocht maakt de opwarming pijnlijk zichtbaar. Het weer lijkt ook steeds stroperiger te worden met steeds langere periodes met hetzelfde weertype.

Het tij kan worden gekeerd door een wereldwijde transitie naar een circulaire economie. Nodig is dan wel een definitie die circulariteit meetbaar maakt! Missie 100 % circulair? Wat bedoelt u?

Weer géén elfstedentocht! Als fanatiek schaatser bleef het voor mij in 2019 bij één keer natuurijs, zie de foto. In 2020 kwam het zelfs niet tot een vliesje ijs op het water. We beleven inmiddels de langste ‘elfstedentochtloze’ periode ooit, ondanks dat het elfstedenbestuur tál van waterbeheermaatregelen doorvoerde. Het uitblijven van een elfstedentocht is één van de eerste signalen dat de opwarming van het klimaat nu echt zichtbaar wordt.

Polar Vortex Split
En die -30 °C eind januari 2019 in Chicago dan? Dat betrof een lokaal effect, veroorzaakt door een verzwakking van het lagedrukgebied - de poolwervel - in de troposfeer boven de noordpool. Dit resulteerde in een zogenaamde polar vortex split, een opsplitsing van de poolwervel. Normaliter houdt de ‘poolwervel’ de bel koude lucht daaronder op zijn plaats. In 2019 gebeurde dat op sommige plekken niet meer.

Er zijn aanwijzingen dat de kans op een polar vortex split toeneemt door de afnemende hoeveelheid ijs en sneeuw op de noordpool. Dat een sterk verzwakte poolwervel ook bij ons een koude-inval tot gevolg kan hebben, zagen we bij het beast from the east eind februari 2018. Bij ons verloopt zoiets in de regel milder, omdat we worden beschermd door warm zeewater. Gelukkig maar. Zelfs als schaatsliefhebber wens ik niet een temperatuurdaling in twee dagen van +1°C naar -30°C (en een paar dagen later weer naar +10°C). In Amerika vielen er, ten gevolge van de polar vortex split in 2019, tientallen doden.

Grosso modo wordt het weer, ook bij ons, steeds vreemder en wereldwijd warmer, zie het kader ‘stroperigheid’ hieronder. Zowel de bosbranden in Australië als gevolg van langdurige droogte en uitzonderlijke hitte, als onze winter van 2020 in de vorm van een soort verlengde herfst, passen in dat beeld. Het is niet zo dat het volkomen ongewoon is. Die bosbranden niet, en ook een boterzachte en natte winter bij ons niet. Het wordt wel langzaam maar zeker extremer.

Stroperigheid
Mijn hele leven ben ik al gefascineerd door het weer, en volg al vanaf mijn twaalfde dagelijks de weerkaarten. Wat ik de laatste tien jaar zie, is reden tot zorg. Er is boven ons een toenemende stroperigheid in de atmosfeer, lage en hogedrukgebieden blijven veel langer op dezelfde positie. Het zou mij niet verbazen als ook daarbij een verminderde temperatuurgradiënt tussen de noordpool en de evenaar, en een daardoor verzwakte poolwervel en straalstroom, een rol speelt.

Het valt in elk geval op dat je tegenwoordig wéken achtereen ongeveer hetzelfde weertype kunt hebben: zon óf regen. Weerkundigen noemen ons weertype vaak wisselvallig maar het is dus steeds meer bestendig zonneschijn of gietregen.

De lange droge zomer van 2018 was een goed voorbeeld en ook de regen en storm deze maand. Het weer wordt bij ons steeds vreemder, en wereldwijd gemiddeld duidelijk warmer.

De opzienbarende februari-lente in 2019 bij ons onderstreepte, nog meer dan de zachte winter van 2020, de stijgende temperatuur. Het is niet zo dat warme en zonnige februaridagen uniek zijn. Wel valt de temperatuur in alle weersituaties nu ongeveer 1,5 graad hoger uit dan je historisch gezien zou mogen verwachten. Vandaar de vele temperatuurrecords.

Op het moment dat ik de eerste versie van deze blog schreef, was het Nederlandse hitterecord nog 38,6 °C op 23 augustus 1944 in Warnsveld. Ik wees er toen al op dat onder ideale omstandigheden 40°C in juli of augustus nu goed haalbaar is. Er waren ook al een paar keer weerkaarten geweest die dit aangaven, maar toen kwam er nét wat teveel bewolking of was er een invallende zeewind. Ik kon niet vermoeden dat mijn ‘voorspelling’ zo snel al uit zou komen! Het nieuwe warmterecord is inmiddels 40,7 °C, gemeten in Gilze-Rijen op 25 juli 2019. Ter geruststelling: dit nieuwe record staat met ruim twee graden boven het oude best wel scherp en zal dus vermoedelijk wel even blijven staan. Daarentegen lijkt 19°C en 21°C in respectievelijk januari en februari ergens de komende jaren niet onwaarschijnlijk.

Regeneratie
Wat is er nodig om het tij te keren? Veel. Hogere nota’s voor energie en brandstoffen, en een hogere motorrijtuigenbelasting betekenen vooral meer belasting voor de burger. Die zal heus niet onmiddellijk een elektrische auto aanschaffen, een warmtepomp laten installeren met bijpassende CV-installatie, of de thermostaat lager zetten (tenzij je heel weinig geld hebt).

Wat wel écht zou helpen: de wereldeconomie omvormen tot circulair. Vergelijk het met de poolwervel, die de kou op zijn plek houdt. Een circulaire economie houdt alle materialen daarin vast, door regeneratie van producten na te streven, in plaats van veroudering en vervanging.

Dan voeg je dus ook geen enkel gas meer blijvend toe aan de atmosfeer. Geen CO₂, maar ook geen andere schadelijke gassen die we nu mogelijk over het hoofd zien (denk aan de CFK’s waarbij we net op tijd het schadelijke effect daarvan op de ozonlaag ontdekten).

Ik ben mij ervan bewust dat ik hier impliciet een zeer strikte definitie van circulair hanteer, namelijk het volledig sluiten van de kringloop van materialen en energie. Kan dat? Daarop kom ik nog terug.

Lego
Vakblad ‘De Ingenieur’ kwam in februari 2019 met een interessante special: ‘bouwen zonder afval’. Dat blijkt mogelijk als we huizen, kantoren, viaducten en dergelijke voortaan opbouwen uit een soort legoblokken. Die bouwstenen kun je dan steeds opnieuw gebruiken. Daartoe wordt in een database bijgehouden waar welke ‘legostenen’ zich bevinden.

Het komt mij voor dat dit concept veel wijder toepasbaar is dan in de bouw. Je verbreedt het dan tot ‘waardecreatie zonder afval’ of wellicht nog beter: ‘behoeftevervulling zonder afval’. Iets bezitten is immers niet altijd nodig om in een behoefte te voorzien.

Er is meer goed nieuws. Niet alleen blijven de prijzen van duurzame energie voortdurend dalen, ook las ik in dagblad Trouw dat duurzaamheid gepaard kan gaan met economische groei, én dat het kan zorgen voor extra werkgelegenheid.

Materiaalstromen
Natuurlijk is het onmogelijk om een bedrijf in één keer om te vormen naar circulair. Toch kun je wel grote stappen zetten. De Dienst Justitiële Inrichtingen liet bijvoorbeeld onlangs de balans opmaken van alle energie- en materiaalstromen die hun gevangenissen in- en uitgaan. Op basis daarvan kunnen ze zien welke actie de grootste bijdrage richting meer duurzaamheid geeft. Vaak blijkt er een win-win mogelijk. Minder verspilling, denk aan het terugdringen van de zeven niet waardetoevoegende activiteiten in het kader van Lean, betekent namelijk vaak ook minder kosten.

En wat te denken van het imago van uw merk en uw bedrijf? Lean heeft vergroting van de waardecreatie als doel. Steeds meer mensen, en de overheid voorop, beoordelen duurzaam geproduceerde dingen als extra waardevol.

Circulaire economie
Ik had beloofd terug te komen op de definitie van een circulaire economie. Om maar meteen met de deur in huis te vallen: er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie, laat staan dat die meetbaar is!

Het is naar mijn mening belangrijk dat zo’n definitie die er snel komt, anders is de kans groot dat het circulaire denken straks uit de mode raakt, net zoals cradle-to-cradle en daarvoor recycling. Aanvankelijk was het laatste in mijn ogen letterlijk hetzelfde als circulair, nu wordt het afgedaan als down-cycling, lees: afvalstoffen die belanden in bermpaaltjes.

Ontvang samenvattingen van al onze nieuwe praktijkverhalen!
De vijf voordelen van gratis registratie:

Elke twee maanden samenvattingen van al onze nieuwe artikelen
Geen andere e-mail (!)
Artikelen altijd volledig kunnen lezen
Toegang tot 350+ praktijkcases procesverbetering
Berichten kunnen plaatsen en opmerkingen toevoegen aan artikelen

Niets nooit blijvend veranderen
De term ‘circulaire economie’ verwijst naar de kringloopprocessen in natuurlijke ecosystemen. Op het internet vond ik honderden definities. Echter niet de even simpele als onmogelijke die ik zélf bedacht: ‘niets nooit blijvend veranderen aan het milieu’.

Het woordje blijvend heb ik toegevoegd opdat bio-afbreekbare materialen, die gebruik maken van de recycling in de natuur, onder de definitie vallen. Je kunt bij tijdelijk toegestane verandering ook denken aan bedrijfsnetwerken, die elkaars materialen gebruiken of – na geruime tijd - naar elkaar terugvoeren.

De natuur voldoet nagenoeg aan mijn strikte definitie van circulair: alles wordt eindeloos hergebruikt, en de energie om dat in gang te houden wordt geleverd door een hernieuwbare energiebron: de zon.

Zelfs als wij ons uiterste best doen komen wij echter niet verder dan een situatie waarvoor de poolwervel een mooie metafoor is. De poolwervel houdt de kou (lees materialen en energie) op de noordpool slechts ruwweg op zijn plaats, uitbraken zijn mogelijk.

Uit een circulaire economie zullen ook altijd materialen naar de omgeving weglekken. Je kunt dus wel streven naar ‘100% circulair’, maar dat einddoel halen doe je niet. Is dat erg? Nee, want je kunt wel grote stappen zetten. Maar, zoals ik al aanstipte, het is wél een probleem dat er nog geen breed gedragen en meetbare definitie van circulair is.

Omschrijven
De gangbare definities van ‘circulair’ zijn veel omvangrijker dan de mijne. Dit komt doordat deze omschrijven wat je moet doen, om te bewegen in de richting van een circulaire economie.

Een Utrechtse onderzoeksgroep, onder leiding van professor Marko Hekkert, vatte in hun artikel Conceptualizing the circular economy: an analysis of 114 definitions de gemene deler samen. Ze kwamen tot de volgende omschrijving van een circulaire economie (door mij ingekort en vrij vertaald): ‘Een economie gebaseerd op business modellen die het bestaande en lineaire end-of-life concept vervangen door reduceren, hergebruiken, recyclen dan wel terugwinnen van materialen. Dit alles bij productie, distributie en consumptie, en systeembreed gezien. Het doel is een beter milieu, meer welvaart en meer sociale gelijkheid voor huidige en toekomstige generaties.’

De Ellen MacArthur Foundation heeft het over ‘een industrieel systeem dat qua doel en ontwerp zelf-herstellend en regeneratief is’. MVO Nederland noemt onder meer de volgende aspecten: maximaliseren van herbruikbaarheid, minimaliseren van waardevernietiging, geen uitstoot van schadelijke stoffen, gebruik van hernieuwbare energie en producten die eigendom blijven van de fabrikant. De cursief gedrukte woorden laten duidelijk zien dat circulariteit geen absoluut streven is.

Richting
Van dit soort omschrijvingen van een circulaire economie zijn er vele. Ze hebben als voordeel boven mijn rechtlijnige definitie, dat ze richting geven. Door concreet te maken wat er kan gebeuren en hoe (denk bijvoorbeeld aan die business modellen) voorkomen ze bovendien dat mensen snel afhaken. Het gaat om definities die laten zien dat een circulaire economie een haalbare kaart is.

Hier zit echter wel een keerzijde aan: bedrijven en overheden kunnen er hun eigen draai aan geven. Steeds vaker zie je nu al in een missie staan dat een organisatie ‘100% circulair’ wenst in te kopen, aan te besteden of zelfs te opereren ‘in het jaartal 20xx’.

Wat bedoelt u?
De eerste vraag zou dan mijns inziens moeten zijn: wat bedoelt u? ‘100% circulair’ is immers onhaalbaar. Bovendien kan het van alles inhouden, variërend van het gebruik van gerecyclede materialen, tot er voor zorgen dat vrijkomende materialen gebruikt worden door anderen (en dan mogelijk slechts in laagwaardige producten). Het kan ook gaan om modulair ontworpen producten die kunnen worden gerecycled.

Er zijn bedrijven die al behoorlijk ver komen in de richting van een closed loop: alles terugnemen en hergebruiken. Ook zijn er enkele veelbelovende lego-achtige producten. Naast de reeds genoemde circulaire matras zijn er bijvoorbeeld al een modulaire mobiele telefoon, er bestaat hernieuwbaar tapijt, en er is zelfs al een demontabel betonnen viaduct.

In de ene sector en vanaf de ene plek in de supply chain is het makkelijker dan elders om circulariteit te bereiken. (Onderdelen)leveranciers zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de wensen van hun afnemers. En bij complexe producten die veel componenten en materialen bevatten lukt circulariteit pas, als je een bijpassend ecosysteem van bedrijven hebt. En, zoals ik al eerder zei, een 100% gesloten systeem is onmogelijk!

Babbelonië
Wat er volgens mij nodig is, is een kengetal waarmee je de circulariteit van producten objectief met elkaar kunt vergelijken. Dit maakt het mogelijk voor bedrijven om zich te onderscheiden, en afnemers en consumenten kunnen dan bewust duurzamere producten kiezen. Tot die tijd blijft er sprake van een grote spraakverwarring, een soort duurzaamheids-babbelonië.

Interessant is, dat in het eerdergenoemde artikel van Hekkert et al. staat dat de door hen onderzochte definities vaak wél recycling omvatten, maar veel minder vaak reduce, het verminderen van materiaalverbruik. Dat is opmerkelijk. Iets dat je niet gebruikt hoef je immers ook niet te recyclen!

Opnieuw zie ik hier een kans voor een koppeling met de toepassing van Lean, dat immers reduceren van verspilling tot gevolg heeft. Materialen vertegenwoordigen waarde, dus je wilt er zo min mogelijk van in- dan wel bijkopen. Dit is, naast het feit dat mensen graag bij een duurzaam bedrijf werken en er producten van kopen, een mogelijkheid om de business-case voor duurzaamheid rond te krijgen.